Leytmotiv sisteminin əsas prinsipi
Vision TV musiqi sevən oxucularına təqdim etdiyi məqalə leytmotiv terminin izahına, bu terminin musiqidə mövcud olan xatırlatma termini ilə müqaisəsinə həsr olunmuşdur. Bu məqalədə məşhur rus və Qərbi Avropa bəstəkarlarının opera janrında istifadə etdikləri leytmotiv sisteminin istifadə olunduğu operalardan nümunələr öz əskisi tapmışdır.Musiqidə adı çəkilən leytmotiv termini bədii ədəbiyyatda da geniş tətbiq olunur və əsas mövzunun, mövcud əhval-ruhiyyənin, ədəbi-bədii əsərin əsas ideoloji və emosional tonunun, əsas qəhrəmanın xarakterik xüsusiyyətinin təkrarlanması kimi özünü biruzə verir. Təkrarlanma və ya dəyişmə prosesində leytmotiv xüsusi ideoloji, simvolik və psixologi dərinlik əldə edir. Ədəbiyyatda leytmotiv yazıçının yaradıcılığının əsas mövzusunun bütövlükdə tematik elementlərin və ya ifadəli qrupların birləşməsinə əsaslanır. Leytmotiv hər hansı bir frazanın, ideyanın, obrazın xarakterinə xas olan hansısa xüsusiyyətin ya eyni ilə və yaxud da qismən dəyişilmiş şəkildə təkrarlanmasıdır. Ədəbiyyatda Marsel Prust, Tomas Mann və digərlərinin yaradıcılığında istifadə olunmuşdur.
Leytmotiv termini geniş məna daşıyaraq hadisələrin gedişatı zəncirində əsas əhəmiyyət kəsb edir.
Leytmotiv XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərindən balet və proqramlı instrumental musiqidə də tətbiq olunmağa başlamışdır. Kompleks, sistem şəklində Alman bəstəkarı R.Vaqner tərəfindən onun operalarında istifadə olunmağa başlamışdır.
Leytmotiv sistemindən danışarkən R.Vaqnerin (1813-1883) adı yada düşən ilk bəstəkardır. R.Vaqner opera islahatçısı kimi tarixdə iz qoymuş bəstəkar olmuşdur. R.Vaqnerin opera islahatlarının həyata keçirilməsində ən mühüm addım onun “Loenqrin” (1845-1850) operasında leytmotiv sisteminin inkişaf etmiş sistem olması olmuşdur. Operada mövcud olan leytmotivlər sistemli şəkildə bir-biri ilə əlaqəli verilmişdir. Leytmotivlərin əksəriyyəti operanın baş qəhrəmanı Loenqrin obrazı ilə əlaqəlidir.
Bu suallara cavab verməzdən öncə leytmotiv və xatırlatmanın bəzi xüsusiyyətlərinə nəzər salaq.
1. Xatırlatma və leytmotivin oxşar cəhətlərini müəyyənləşdirmək
2. Xatırlatma və leytmotivin tipologiyasını müəyyən etmək
3. Simfonik inkişaf kontekstində musiqi-dramatik xatırlatma və leytmotivin inkişaf yollarını müəyyənləşdirmək
Təkrarlama- ilk növbədə musiqi qabiliyyətinin psixologiyasının xüsusiyyətinə görə, zehni fəaliyyətin, insan düşüncəsinin vacib elementlərindən biridir, inkişafda öz tendensiyalarına malikdir
Bu sistemin hər bir fərdi vəziyyətində vəzifələrə əsasən fərqli şəkildə fəaliyyət göstərdiyini düşünmək çox vacibdir. Musiqidə xatırlatma təkcə onun səslənmə anında baş verən hadisə deyildir, bir dəfə mövcud hadisənin, hissin və nəticə olaraq əsərin dramaturgiyasında müəyyən psixoloji vəziyyətin xatırlanmasıdır. Xatırlatmanın iki növü var:
1. Repriza tipli xatırlatma. Xatırlatmanın bu növündə yəni əsərdə bir xatırlatma vəziyyətində müəyyən bir motiv və ya mövzunun təkrarlanması baş verir
2. Reprizasız xatırlatma. Bu növdə bir qayda olaraq musiqi mətnlə, hadisələr, qəhrəmanlar və s. xatırlanır, belə xatırlatma verilmiş əsərdə yalnız qəhrəmanların xatirələrində xatırlanır.
Xatırlatmanın reprizalı tipində musiqinin dramatik funksiyaları aşağıdakı hissələrə ayrılmışdır :
1. Obraz-emosional mahiyyət xatırlanır
Əsər boyu səslənmiş mövzunun dəqiq və ya qismən təkrarlanmasıni biz İ.Qlinkanın “İvan Susanin” operasında IV səhnədə Sobininin ariyasında görə bilərik.
2. Xatırlatmada təsdiq dedikdə isə ilk növbədə obraz-məzmunun dəyişilməsinə, həmçinin musiqi vasitələrinin tərzinin dəyişdirilməsi nəzərdə tutulur. R.Şumanın “Şairin məhəbbəti” və “Qadının həyatı və sevgisi” vokal əsərlərində, P.İ.Çaykovskinin “Qaratoxmaq qadın” operasında müşahidə olunur.
Leytmotiv sisteminin ümumi xarakteristikasından danışarkən rus opera musiqisində öz üslubu ilə seçilən P.İ.Çaykovskinin (1840-1893) “Qaratoxmaq qadın” operasında mövcud olan bəzi leytmotivlərə nəzər salaq.
Leytmotivdən danışarkən hər şeydən əvvəl ilk növbədə dramatik hərəkətin obyekti olması, ikincisi isə onun inkişafı üçün zəruri olan şərtlərlərin mövcudluğunun olması nəzərə çatdırılmalıdır. Beləliklə də, qəhrəmanların hər hansı bir emosional vəziyyətini şərh edən leytmotivlərə misal olaraq, Germanın 2 əsas leytmotivini qeyd edə bilərik. Bu iki leytmotiv - Germanın Liza haqqında xəyalları və kartların sirlərini bilmək üçün olan leytmotivlər bir-birinə çox yaxındır.
Müəllifin dramatik düşüncəsinə görə birinci leytmotiv məhəbbətlə bağlıdırsa, ikincisi əksinə ölümlə bağlıdır. German cəmiyyətdə ucalmaq, öz arzularını reallaşdırmaq üçün özünə şərait yaradır, ikincisi hadisələrin gedişatından asılı olaraq Liza ilə əlaqəsi sayəsində qrafiniyanın yataq otağına daxil olmaq imkanı qazanır və ikinci ehtiras özlüyündə sona çatır. Karta olan ehtiras leytmotivləri Lizanın xəyallarının leytmotivlərinin dəyişməsindən yaranmışdır.
Operanın simfonik inkişafında leytmotivlər və leyttemalar çox vacib rol oynayır. Onlar dramın əsas ideyasını ifadə edirlər. İlk növbədə Germanın qrafinyanın təsviri ilə bağlı leytmotiv olüm simvolu olan 3 kartın simvoluna çevrilir. Bu ardıcıllıq struktur cəhətdən 3 hissədən ibarətdir.
Leytmotiv sekvensiya həmişə orkestrdə keçir, öz təbiəti instrumentaldır.
Tomskinin balladasında vokal partiya, ilk dəfə leyt obraz kimi verilmişdir.
II leytmotivi fraza kimi adlandırmaq olar.
Tomskinin balladasında “Üç kart, üç kart, üç kart” leytmotivi leytmotiv ardıcıllığı təşkil edir. Bu leytmotiv Germanın “Mən onun adını bilmirəm” mövzusuna çox oxşardır. Demək olar ki, hər iki mövzu bir-birindən yaranır. Leytmotiv əhəmiyyəti kəsb edən məhəbbət mövzusu ilk şəkildə saxlanılır, hansı ki, gələcəkdə 3 kartın mövzusunda əsas rol oynayacaq. Operanın III və IV şəklində Germanın düşüncələrinin musiqili xarakteristikasında çox vacib rol oynayır. Məhəbbət mövzusu ilə gizli bir sirr mövzusunun bənzərliyi German xarakterinin psixoloji məzmununun mürəkkəbliyi nəzərə alınmaqla düşünülmüş şəkildə yaradılmışdır. Lizaya olan məhəbbəti, kartların sirlərini öyrənmək onun arzusuna çevrilmişdir.
Operanın ən parlaq obrazı Germanın “Qoy ölüm, sənə xeyir dua verirə” leytmotivi verilmişdir. Operada leyttemalar kontralı intonasiya sahələrinin inkişaf mənbəyidir. İlk 2 leytmotiv qaranlıq dünya ilə əlaqəli tematik mənbəyi, üçüncü leytmotiv parlaq sevgi mənbəyinin yaranmasına xidmət edir. Onlar həmçinin Germanın daxili hisslərinin açılmasına xidmət edirlər.
3. Xatırlatma imtina.
Belə müstəsna xatırlatma hallarına nümunə olaraq, Bethovenin IX simfoniyasının girişində rast gəlinir ki, burada ilk üç hissənin mövzusu geri qaytarılır və inkar edilir.
Xatırlatma və repriz təbiət və musiqinin təzahürü ilə bağlıdır.
Leytmotiv hərəkətlə sinxronlaşan bir hadisə, xatırlatma isə keçmişin bir xatirəsidir. Bununla əlaqədar olaraq, xatırlatma və leytmotivin dramaturji funksiyaları fərqlidir.
Leytmotiv ilk növbədə məzmunu müəyyənləşdirən üsuldur. Obraz-məzmuna əsaslanaraq xarakterik leytmotivlərin aşağıdakı növləri mövcuddur :
1. Xarakterlərin leytmotivləri;
2. Müxtəlif təbiət hadisələrinin leytmotivləri;
3. Fantastik obrazların leytmotivləri;
4. Simvolların, əşyaların leytmotivləri;
5. Mübahisəli, fəlsəfi düşüncələrin leytmotivləri (lakin hər hansı bir mövzu ilə əlaqələndirilmir) nibelunqun üzüyündə tale leytmotivi;
6. Qəhrəmanların psixoloji vəziyyətlərinin leytmotivləri.
Bəzən leytmotivlərə çox əhəmiyətli süjet əhəmiyyəti verilir. Leytmotivlər operada mənanı daha da dərinləşdirməyə imkan verir. Məzmunundan asılı olaraq leytmotivlər bütövlükdə dramaturgiyanın inkişafına təsir göstərir.
Leytmotiv sisteminə Azərbaycanın klassik bəstəkarı, həmçinin librettoçusu Əfrasiyab Bədəlbəy oğlu Bədəlbəylinin müəllifi olduğu “Söyüdlər ağlamaz” operasında nəzər salaq.
“Söyüdlər ağlamaz” operasının klavirin və partiturasının dəqiq təhlili zamanı operada bir neçə leytmotivin olduğu aydın şəkildə nəzərə çarpır. Bəstəkar operanın ideya məzmunun açılmasında və bilavasitə musiqi ilə süjetin tematik bağlılığı göstərmək üçün leytmotiv prinsipini sistemindən istifadə etmişdir.
Operada mövcud olan leytmotiv sistemindən danışarkən leytmotivləri qəhrəmanların portret xarakteristikasına uyğun olaraq qruplaşdıra bilərik:
1. Operadakı əsas obrazların leytmotivləri (Vüqar, Jalə, Murad, Əziz, Xəyalın leytmotivi)
2. Operada mövcud olan personajların emosional hisslərinin (Məsələn: sevgi, nifrət, qisqanclıq, vətənpərvərlik və s.) leytmotivləri
“Söyüdlər ağlamaz” operasının Giriş hissəsində Əfrasiyab Bədəlbəylinin “Bayatı Şiraz” muğamı vasitəsilə təqdim etdiyi leytmotiv vətənpərvərlik milli ideologiyasının təcəssümü kimi tamaşaçında operanın qəhrəmani, mübariz əhval-ruhiyyəsi ilə tanışlıq üçün zəmin yaratmışdır. “Bayatı Şiraz” muğamı operanın əsas qəhrəmanı olan vətənpərvər, mərd, qorxmaz hərbiçi Vüqarın leytmotivinə çevrilmişdir. Burada “Bayatı Şiraz” muğamı qəhrəmanlıq, vətənpərvərlik milli ideyası kimi verilmişdir. 1.Əfrasiyab Bədəlbəylinin bu ideyasından daha sonralar digər Azərbaycan bəstəkarları da öz yaradıcılıqlarında müxtəlif janrlı əsərlərində bəhrələnmişlər.
______________________________________________________________
1.Xalq artisti, Əməkdar incəsənət xadimi Polad Bülbül oğlunun “Dədə Qorqud” dastanının motivləri əsasında yazdığı “Eşq və ölüm” baleti .
Vüqarın digər “Bayatı Şiraz” muğamına əsaslanan daha iki leytmotivi onun operanın I pərdəsində monoloqunun girişində instrumental və orta hissəsində vokal partiyada “Qoy var olsun!” sözləri ilə başlayan mövzusunda verilmişdir.
Vüqarın “Bayatı Şiraz” muğamına əsaslanan vətənpərvərlik leytmotivi operanın II pərdəsində bir daha səslənir. Vüqarın atası Muradla olan səhnəsində orkestr partiyasının verilmiş bu leytmotiv simvolik məna daşıyaraq opera dramaturgiyasının inkişafımda böyük əhəmiyyət kəsb edir. Belə ki, operanın librettosundan aydın olur ki, son döyüşə gedərkən Vüqar öz davamçısının ondan sonra Vətəni qoruyacaq bir oğlunun olmasını yadına salır. Bu səhnədə atası nəvəsi olacağı xəbərini oğlu Vüqara çatdırır və onu təbrik edir.
Onu da xüsusilə qeyd etmək lazımdır ki, Vüqarın vətənpərvərlik leytmotivi operada xatırlatma kimi də verilmişdir. Operanın III pərdəsində Vüqarın anası Xəyal xanım öz oğlanlarını yada salan zaman məhz Vüqarı düşünəndə “Bayatı Şiraz” muğam intonasiyaları eşidilir.
“Söyüdlər ağlamaz” operasının digər qəhrəmandan biri də Vüqar və Əzizin anası Xəyal xanımın da operada leytmotivlərinin olduğunu qeyd etmək lazımdır. Bu obrazla biz daha ətraflı onun Ana balladası vasitəsilə tanış oluruq. Əfrasiyab Bədəlbəyli Xəyal xanımın və onun keçmiş həyat yoldaşı Muradın obraz-məzmunun açılmasında ballada janrına müraciət etmişdir.
Xəyalın Ana balladasında onun I mövzusu, daha sonra II mövzusu, operanın sonuncu səhnəsində isə I mövzusu leytmotiv kimi verilmişdir. III pərdədə səslənən Ana Balladasında Xəyal dərviş və ananın rəvayətini yadına salır. Dərviş anadan onun oğlanları, onların hamısının vətənə sadiq olub olmamaqlarını xəbər alır. Bu zaman Bayatı –Şiraz muğamına əsaslanan oğlu Vüqarın leytmotivinin xəyal kimi anasını yadına düşməsi onun öz oğullarını yada salaraq bir növü onlara qarşı Xəyal xanımın gözünü açılması kimi qiymətləndirilər. Məhz bu səhnədən sonra o digər oğlu Əzizi xalqa təslim edir. 3 dəfə təkrarlanan popevka oxuma tərzində verilən Xəyal xanımın leytmotivini “vicdan əzabı” leytmotivi kimi adlandırmaq olar.
Həmçinin operanın sonuncu yəni III pərdəsində Xəyal xanımın evində Vüqarın fəxri fərman alması münasibəti ilə onu təbrik etməyə gələnlərin arasında gəlini Jalənin onunla duet səhnəsində Vüqarın leytmotivi xatırlatma kimi verilmişdir.
“Söyüdlər ağlamaz” operasında mövcud olan personajların emosional hisslərinin (Məsələn: sevgi, nifrət, qisqanclıq, vətənpərvərlik və s.) leytmotivlərindən digəri də Vüqarın sevgilisi Jalə ilə bağlı olan məhəbbət leytmotividir.
I pərdənin II şəklində “Söyüdlər ağlamaz” ariyasında Vüqar və Jalənin duet səhnəsində onların məhəbbət mövzusu leytmotivi verilmişdir.
Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Vüqar və Jalənin məhəbbət leytmotivindən başqa operda verilmiş balet və Vüqarın monoloqunda I pərdədə və II pərdədə Vüqarın cəbhə mahnısında səslənən vals ritmləri sevgililərin leyt janrına çevrilmişdir.
Vüqar və Jalənin məhəbbət leytmotivi növbəti dəfə operanın II pərdəsində Vüqar və atası Muradın səhnəsində xatırlatma şəklində verilmişdir. Bu səhnədə Vüqar həyat yoldaşı Jalədən məktub almışdır, Murad oğlunu ata olacağı münasibəti ilə təbrik edir.
Opera ilk dəfə 1971 –ci ildə Azərbaycan Dövlət Akademik Opera və Balet Teatrında səhnəyə qoyulmuşdur.
Лейла Джумаева
Диссертант Азербайджанской Национальной Консерватории
Основной принципы лейтмотивной системы
Резюме:Представленная статья посвящена раскрытию термина лейтмотив, как основной смыловой единицы - «напоминания» в музыке. В статье содержатся примеры использование системы лейтмотивов в оперном жанре известных русских и западно-европейских композиторов.
Ключевые слова:термин, принцип, лейтмотив, система, oпера, Р.Вагнер, П.Чайковский.
Leyla Jumayeva
Dissertatos of Azerbaijan National Conservatory
Basic principle`s of leitmotif system
Summary: The submitted article is devoted to disclosure of the term a leitmotif as main symbol unit - "reminder" in music. Article contains examples use of system of leitmotifs in an opera genre of the famous Russians and Western European composers.
Keywords: term, principle, leitmotif, system, opera, R.Wagner, P.Tchaikovsky,
Azərbaycan Milli Konservatoriyasının
dissertantı Leyla Cuma qızı Cumayevanın
Leytmotiv sisteminin əsas prinsipi
mövzusunda təqdim etdiyi elmi məqaləyə
RƏY
Verilmiş məqalədə leytmotiv sisteminin xarakteristikası alman bəstəkarı R.Vaqnerin “Loenqrin” və P.İ.Çaykovskinin “Qaratoxmaq qadın” operalarının timsalında nəzərdən keçirilmişdir. Bildiyiniz kimi, musiqidə leytmotiv termini haqqında danışarkən ilk ağla gələn bəstəkar Alman bəstəkarı R.Vaqnerdir. R.Vaqner ilk dəfə olaraq öz yaradıcılığında sistemli şəkildə istifadə etmişdir. Məqalədə musiqi semantikası, musiqi məzmununun tə.kili, etimologiyası, musiqi alətlərinin öyrənilməsində musiqişünaslardan B.Asafyev, İ.Barsova, V.Konen, L.Mazel və digər musiqişünasların adları çəkilmişdir. O, da xüsusiylə qeyd olunur ki, leytmotiv mövzusunda elmi məqalələr, dissertasiya işləri yetərli dərəcədə deyil. Alman romantik operasında leytmotivlərdən danışılarkən yazıçı Zonte- Kolf tətqiqatlarına istinadən xatırlatma motivləri, həmçinin Vernerin operada leytmotivlərlə tətqidi ilə bağlı əməyi xüsusi qeyd olunmalıdır.
Dissertant Leyla Cumayevanın təqdim etdiyi məqalədə həmçinin musiqidə mövcud olan xatırlatma və leytmotiv terminlərinin oxşar eyni zamanda fərqli cəhətlərinin geniş izahatı verilmişdir. Bunları nəzərə alaraq, məaqlənin çap olunmasını məqsədə uyğun hesab edirəm.
Müəllif: Cumayeva Leyla Cuma qızı